LÀNG ( trích đoạn )

Làng ( trích)

Nếu làng tôi là hình quả mít đóng nõ ( coc) thì khi bổ dọc quả mít ra cái cọc trong lòng quả mít chính là đường tàu hỏa xuyên qua

Tính theo dọc đường tàu về phía nhà ga phía nam có hai xóm. Đấy là xóm cầu Đất và xóm cầu Tây . Cái tên nó đã chỉ chính xác tình hình địa lí giao thông rồi. Xóm Cầu đất có cây cầu lát bằng thân cây cọ rồi đổ đất lên. Còn xóm cầu Tây là xóm ở gần cây cầu trên đường tàu hỏa. Cầu này Pháp xây dựng đường tàu hỏa mà có cầu. Đích thị là cái cầu thằng Tây làm.

Hai xóm tính tình khác nhau rõ rệt. Cầu đất dặt những nhà chuyên đơm đo đánh dậm. Mùa đông thì soi cá ngủ cá cóng. Mùa hè thì be bờ lại đơm đo. Chuyện đo đơm là cả một thú vui mà khoa học đáo để. Thời ấy những ruông sâu quê tôi chỉ cấy một vụ mùa. Từ tháng 6 dương trở đi bỏ trắng. Cá tôm nhiều lắm, đỉa cũng nhiều như cá . Cuối hè nắng oi ruộng rạ đã thối ai muốn be cái ruộng nào chỉ cắm cây nêu lên đó sí phầ. Sí phần rồi là không ai xâm chiếm nữa. Thường thì tháng năm vừa gặt xong còn ngập nước đã sí phần rồi. Đợi tháng 7, 8 bốc bùn be bờ cho cao rồi mở 4 cái chổ bốn góc chừng một mét . Rang thính bằng cám gạo cho thơm, chập tối trộn với đất khô ném xuống ruộng . Mà rắc thính cũng phải nhẹ nhàng đừng có ùm ùm cá bỏ đi hết không vào ruộng. THính thơm quện vào đất vụn chìm xuống nước. Thính mà nổi thì tí là hết. Cá không kịp ăn đã dạt theo chiều gió mà vào một góc ruộng. THế mới biết ngày nay đàn bà con gái họ nói “rắc thính”, nó khôn đến thế nào. Cá theo bốn cái cửa vào ăn rất nhiều . Nửa đêm bịt bốn cửa lại đặt cái đó ở đấy. Cá tôm muốn chuồn ra là chui vào đó . Đơm đó có cái thú vui là ngủ ngoài bờ ruộng mà trông đó. Đêm khuya ngủ quên rất dễ bị người khác đi đổ đó của họ tiện thể họ đổ luôn của mình. Hồi tôi mười một mười hai tuổi đã có ruộng đo đơm riêng rồi. Mẹ tôi không cho đi ngủ đêm trông đó. Nhưng tôi thích đi theo các anh lớn ngoài đầm Hà. Đêm, trải mấy tầu lá cọ trên bờ đầm tán phét nghe lõm tõm cá quẫy vui đáo để . Đi ngủ ngoài đồng trông đó chỉ để nghe các anh lớn nói chuyện đàn bà chuyện tiếu lâm, chuyện kiếm hiệp. Những đêm lặn lội đơm đo ngày xưa khối thứ trở thành vốn liếng chữ nghĩa cho tôi sau này. Có những chuyện nghe từ hồi ấy đến lớn mới hiểu . 

Người Xóm Cầu đất hiền hơn xóm Cầu Tây. Bố tôi bảo, xóm ấy ngụ cư . Họ dưới xuôi lên, quen chạ người nên họ khôn. Hỏi “chạ người” là thế nào bố tôi bảo là đông người. À thì ra phải va chạm nhiều mà va chạm nhiều thì phải chống chọi nhiều nên khôn. Sau này về ở Hà nội thấy đúng. Càng chạ người, người càng khôn. Giống như người hàng chợ mà nhất là chợ to như Bắc Qua Đồng Xuân họ khôn dã man. May mà mình ra Ha noi sống chứ nếu không đen đủi cóc cáy như thế này sao mà mở mặt ra được .

Hòa bình mới lập lại vài năm là được xem phim. Điện ảnh đi về vùng sâu vùng xa. Tôi nhớ lắm, lần đầu tiên tôi được xem chớp bóng là năm 1958. Bộ phim đầu tiên tôi xem là phim Liên xô . Ngọn lửa không bao giờ bị dập tắt. Từ vài hôm trước loa loa váng cả xóm làng . Tôi nhớ như in giọng anh chớp bóng đi phát thanh các làng …”A lô a lô . Thưa toàn thể đồng bào đội chiếu bóng lưu động số 20 chúng tôi về đây phục vụ đòng bào hai bộ phim. Bộ phim thứ nhất : ánh bình minh. Bộ phim thứ hai Ngọn lửa không bao giờ bị dập tắt . Phim chiến đấu của Liên xô . giá vé người lớn một hào , trẻ em năm xu . A lô a lô . “ Thế là hôm sau thanh niên làng cử người đi khiêng máy nổ. Chao ôi , nó chạy xình xịch phả khói khen khét thích thế . Mấy ngày đó làng xóm chộn rộn nôn nao chỉ mong chóng đến tối . Hôm chiếu phim các ngả đường làng trên xóm dưới người , gìa trẻ em tấp nập , họ đến sớm lắm trẻ con mang cả đuốc để lúc về soi đường . Người lớn mang cả chai nước cho con lại còn lôi cả tàu lá cọ kê đít ngồi . Nhà tôi giữa làng chả phải đi xa , nhìn lũ bạn xóm xa mình cũng thấy tự hào , tự hào vì nhà ở gần bãi chớp bóng. Khi Máy nổ xình xịch rồi đèn bật lóe sáng cùng với tiếng reo òa lên của dân làng . Họ căng dây khoanh bãi đễ soát vé. Một vé năm xu phải mất một giỏ cua bán ở chợ Đan Thượng mới có. Đứa nào không bắt cua thì một gánh củi. Dậm dịch kiếm tiền từ hôm trước. Tôi cứ nhớ cái ánh đèn điện ở cổng xé vé bãi chiếu bóng làng tôi thủa xưa. Nó như một cái sự khai phá những cái đầu u mê của làng mình, nó lung linh chói lọi khao khát, nó bắt đầu cho sự ước mơ thèm muốn ra đi của tôi và các em tôi. Thú thật nhờ có cái đội chớp bóng nên mới bé tôi đã thuộc những bài hát thuộc loại "đi cùng năm tháng.". Từ lúc chiều họ mở thật to những bài hát trên 2 cái loa to như cái thùng tôn treo trên lưng chừng một cây tre . Chiếc khăn Piêu, rồi Buổi sáng trên nông trường, lại cả Bên ven bờ Hiền lương . Mấy năm sau bài Tình ca của Hoàng Việt cả làng tôi thuộc . Mấy chị thanh nữ đi cấy ruộng đít chổng lên trời í ửn hát Tình trong lá thiếp , trông mấy chị nhấp nhổm theo nhịp hát nghe mà si mê .

Cho tới bây giờ tôi vẫn không hiểu tại sao quê mình có truyền thống hát Xoan mà mình chả biết tí Xoan ghẹo nào cả . Chả nhẽ Xoan nó chỉ đến Hưng Hóa là hết đường đi ngược? NHưng mười tuổi tôi đã biết hát chèo ( Ngạc nhiên chưa ?) . Chèo chả riêng cho một tỉnh nào, nó sống với lúa nước đồng bằng Bắc bộ lâu lắm rồi nên người quê tôi biết cũng là dễ hiểu. NHưng , cho tới năm 1962 khi có chủ trương đưa người vùng xuôi lên khai hoang miền ngược thì chèo mới rộ lên và thế là hát chèo như tự thân trong mỗi con người làm ruộng miền bắc phải có. Ngày ấy đồng bào Duy Tiên - Hà Nam lên quê tôi . Bồng bế đìu díu đến là thương. Nhưng sự khổ ải với họ không lâu, họ lao vào làm đồi rừng làm ruộng với quyết tâm phi thường. Dân quê tôi từ ngạc nhiên đến dần dần bị cuốn hút theo cái tính chịu khó của họ mà làm ăn. Dù khổ ải lam lũ đến mấy , tối tối các bác các chị Duy Tiên lại tập trung ra sân kho HTX để hát chèo , tập diễn những vở chèo cổ mang từ dưới xuôi lên . 

Lần đầu tiên được ngồi xem Trương Chi, xem Lưu Bình Dương lễ xem Cây đa bến Cốc … nước mắt cứ dàn dụa ở sân kho HTX. Những chị những bà ban ngày làm cỏ lúa làm nương sắn hóa thân vào vai diễn cảm động đến thế . Lũ trẻ con chúng tôi bây giờ cũng hát : Gà rừng, hát Sẩm soan. Tụi con gái thì thích mấy điệu lới lơ, đào liễu , Xắp qua cầu … Lớn lên đi bộ đội trên đường Trường sơn cứ nghe hát chèo đêm khuya là nhớ quê đến nao lòng . Lúc ấy hình ảnh các chị áo cánh nâu ngực căng thấm mồ hôi mê mải diễn chèo trong lúc máy bay Mĩ gầm gào trên đầu. Quê mình thiêng liêng biết bao. Chuyện làng như một liều thuốc bổ cho người lính vượt Trường sơn đầy những bom và đạn .

Trường cấp 1 Đan Hà của tôi có từ năm 1957. Trước đó , lớp cha anh phải học tư thục Minh Đức hoặc phải về Ấm Thượng cách 10km . Ngọn đồi kề đường tàu hỏa rợp những cây xoan và cây nhội rất to. Tôi leo lên cái dốc đến là dài đầy sỏi, nhiều bụi về mùa hè và mùa đông thì đôi bàn chân đi đất đau thon thót vì những hòn sỏi ấy. THầy hiệu trưởng già nói tiếng Pháp sen lẫn tiếng Việt với đồng nghiệp mỗi lúc hứng thú một điều gì đấy . Mùa đông thầy mặc áo ba đơ xuy và mũ nồi. Cả nhà thầy đều là giáo học và con cái đều đi xa hết cả. Tiếng gõ thước kẻ lên bảng, tiếng học trò ê a đọc bài và tiếng trống tùng … tùng ra chơi sao mà nhớ lâu đến thế. Nỗi nhớ trống trường khác với bất kì thứ nhớ nhung nào. Nó vừa non tơ lại vừa già nua . Nó hiền lành gần gụi mà cũng rất xa xăm. Ngày ấy cứ mỗi lần ngồi trong lớp nhìn chuyến tàu ngược từ Hà Nội lên là xốn xang những ước muốn rồi một ngày nào đó mình sẽ đi xa. Suốt đời tôi đi học từ cấp 1 đến lúc đi đại học chưa bao giờ tôi được học trong căn nhà xây. Tôi chỉ biết đến lớp học lá cọ với những cái bàn lung lay rây đầy mực tím. 50 năm sau tôi vẫn nhớ những dòng chữ mà ai đó viết trên mặt bàn bằng thứ chữ cứng cáp mà tôi đoán là của các anh chị lớp 4 . Một bài thơ thế này :

Em là con gái Minh Sơn 

Bóng em thấp thoáng sớm hôm trên đồi 

Nhanh tay hát búp chè tươi 

Gió đưa thoang thoảng ngát mùi hương bay 

Nhựa chè đen nhuộm bàn tay 

Ửng hồng đôi má em say hương chè .

Những năm vừa mới hòa bình xã tôi được đổi thành xã Minh Sơn. Phải đến năm 1964 mới đổi lại là Đan Hà như thời xưa cũ. Không biết bài thơ ấy của ai? các anh chị lớn học từ ai ? chỉ biết đọc rồi thấy mình yêu làng mình quá . Yêu đến nỗi lấy cái đinh 5 phân vạch dưới bài thơ ấy tên mình Nguyễn Trọng Luân như kiểu đạo thơ bây giờ. Tôi ước ao một ngày nào đó cũng làm được một bài thơ về làng mình như vậy. Thế mà, ao ước ấy suốt đời đến bây giờ tôi vẫn không làm nổi.

29/7/2017